(Σιαμπάνη, Κ. (2010). Εικαστική Θεραπεία στην άνοια. Στο Μ. Τσολάκη & Φ. Κουντή. Εφαρμοσμένα Θέματα Παθολογικού Γήρατος. Θεσσαλονίκη: Ελληνική Εταιρεία Νόσου Alzheimer και Συγγενών Διαταραχών; 137-151).
Η Εικαστική θεραπεία είναι μια μορφή ψυχοθεραπείας κατά την οποία χρησιμοποιούμε το δημιούργημα και τη δημιουργικότητα του θεραπευόμενου με σκοπό να αυξήσουμε τη συναισθηματική έκφραση και ευεξία του. Σκοπός του θεραπευτή μέσω της τέχνης είναι να διαμορφώσει με το θεραπευόμενο μια σχέση όπου θα αναπτυχθεί εμπιστοσύνη, ο θεραπευόμενος θα νιώσει ασφάλεια και θα δημιουργηθούν συναισθήματα τα οποία ο θεραπευόμενος θα ενθαρρυνθεί να τα εκφράσει. Αυτή η διαδικασία είναι που αλλάζει τις εικόνες. Που δίνει νόημα και ζωή στις εικόνες. Εικόνες που ήταν συγκεχυμένες, κρυμμένες εμφανίζονται έξω – παίρνουν μορφή πάνω στο χαρτί – μαρτυρώντας στο θεραπευόμενο ότι έχει συναισθήματα τα οποία δεν μπορεί πια να αποφύγει, αλλά μπορεί να μιλήσει γι’ αυτά και να τα αποχωριστεί. Καταπιεσμένα συναισθήματα που φαίνονταν πολύ δύσκολο και οδυνηρό να εκφραστούν και να αντιμετωπιστούν, γίνονται προσιτά και ελέγξιμα καθώς ο θεραπευόμενος δίνει μορφή σ’ αυτό που βρίσκεται «εκεί έξω», στην εικόνα, μέσα στο πλαίσιο του πίνακα που δημιούργησε ο ίδιος1. Η θεραπεία μέσω της τέχνης συνδυάζει παραδοσιακές ψυχοθεραπευτικές θεωρίες και τεχνικές μαζί με εξειδικευμένες γνώσεις που αφορούν τις ψυχολογικές πλευρές της δημιουργικής διαδικασίας και ιδιαίτερα την επίδραση των υλικών των διαφόρων μορφών τέχνης στον άνθρωπο. Επιπλέον, χρησιμοποιείται σε πολλά διαφορετικά κλινικά πλαίσια από τη μια πλευρά και από την άλλη είναι παρούσα σε μη-κλινικά πλαίσια, όπως σε καλλιτεχνικά εργαστήρια και εκπαιδευτικά προγράμματα που εστιάζουν στην ανάπτυξη της δημιουργικότητας.
Σύμφωνα με την AATA (American Art Therapy Association), η θεραπεία μέσω της τέχνης βασίζεται στην πίστη ότι η δημιουργική διαδικασία που ασχολείται με τη δημιουργία τέχνης είναι θεραπευτική και βελτιώνει την ανθρώπινη ζωή. Μέσα από τη διαδικασία της δημιουργίας ενός έργου και τη δυνατότητα που δίνεται στον θεραπευόμενο να μιλήσει για το δημιούργημά του με τον θεραπευτή, ο θεραπευόμενος μπορεί να αυξήσει την επίγνωση του εαυτού, να αντιμετωπίσει τα συμπτώματα της ασθένειας, να διαχειριστεί το άγχος, να επουλώσει τραυματικές εμπειρίες, να αυξήσει τις γνωστικές ικανότητες, να απολαύσει την ικανότητα του να δημιουργεί και να χαίρεται τη θετική πλευρά της ζωής. Για τους παραπάνω λόγους η θεραπεία μέσω της τέχνης μπορεί να εφαρμοστεί σε παιδιά, εφήβους, ενήλικες και σε ηλικιωμένους και να προσφέρει βοήθεια σε ατομικό επίπεδο, σε ζευγάρια, οικογένειες, ομάδες και κοινότητες2.
Η θεραπεία μέσω της τέχνης μπορεί να χωριστεί σε γενική και ειδική θεραπευτική προσέγγιση. Τέχνη και δημιουργικότητα έχουν μια θετική επίδραση στον ανθρώπινο οργανισμό, σαν ολότητα, και αυτή είναι η γενική θεραπευτική προσέγγιση3. Πολύ συχνά ψυχαγωγικές δραστηριότητες βασίζονται στην τέχνη όπως στη μουσική, στο χορό, στο θέατρο, στη ζωγραφική. Ταυτόχρονα, όταν οι δραστηριότητες αυτές εστιάζουν στη δημιουργική διαδικασία μέσα από τις διάφορες μορφές τέχνης συντελούν στο να επαναδημιουργούμε τον εαυτό μας, π.χ. η τέχνη επιδρά στο δεξιό ημισφαίριο του εγκεφάλου μας το οποίο εκτός του είναι το δημιουργικό κομμάτι, επίσης είναι και το πνευματικό κομμάτι μας και ονομάζεται κατάσταση Alfa. Όταν αρρωσταίνουμε ο οργανισμός μας χρειάζεται ξεκούραση –έτσι αυτόματα πηγαίνει στην Alfa κατάσταση η οποία μας βοηθά να αναζωογονηθούμε4.
Αυτή η εικόνα μας μεταφέρει στη δεύτερη, την ειδική θεραπευτική προσέγγιση που περιέχει η θεραπεία μέσω της τέχνης. Αυτό που κάνουμε είναι να χρησιμοποιούμε όλη την παραπάνω γνώση και να τη συνδυάζουμε με τεχνικές που οδηγούν στην πνευματική αναζωογόνηση, δηλ. να φέρνουμε τον εγκέφαλο στην κατάσταση Alfa, που περιλαμβάνει: χαλάρωση, ροή, περισσότερη ανοσία, ζωντάνια και ενέργεια5. Επειδή η θεραπεία μέσω της τέχνης χρησιμοποιεί τη διαδικασία της δημιουργίας για να βοηθήσει τους ανθρώπους να ανακαλύψουν και να εκφράσουν τα συναισθήματα τους, η δραστηριότητα αναλαμβάνεται κατά κύριο λόγο, για τις θεραπευτικές της ωφέλειες, παρά για το δημιούργημα και το αποτέλεσμα. Στην πραγματικότητα το δημιούργημα ίσως ποτέ να μην εμφανιστεί σε άλλους έξω από τη θεραπευτική ομάδα και συνεδρία. Εφόσον όμως η εικόνα υπάρχει «εκεί έξω», στον κόσμο, διαδρά και επηρεάζει τον δημιουργό.
Στην περίπτωση των ατόμων που πάσχουν από νόσο Alzheimer (NA) ή άλλη μορφή άνοιας η θεραπεία μέσω των εικαστικών (ζωγραφική, κολάζ, πηλός) μπορεί να τα βοηθήσει να εκφράσουν οδυνηρά συναισθήματα που βιώνουν κατά την εξέλιξη της νόσου, όπως φόβο, άγχος, θλίψη, θυμό, και ταυτόχρονα να αποκτήσουν σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους και ακόμα περισσότερο να διατηρήσουν σχέσεις με τους σημαντικούς ανθρώπους στη ζωή τους και με τον εαυτό τους. Το να φτιάξουν κάτι που θα το δουν οι άλλοι αποδεικνύει την εμπειρία τους και την ύπαρξή τους. Επιπλέον, η τέχνη του να φτιάξει κάποιος ένα έργο «πυροδοτεί» εσωτερική ενέργεια και ζωντάνια που συντελεί στη σωματική, συναισθηματική και πνευματική θεραπεία.
Πολλές φορές η εικόνα μέσω της εικαστικής τέχνης ερμηνεύει τον εαυτό της στον ίδιο της τον δημιουργό1. Μιλώντας για την εικόνα που δημιούργησε ο θεραπευόμενος μαθαίνει με διαφορετικούς τρόπους και το αμετάβλητο και το συζητήσιμο νόημα της. Ο θεραπευόμενος είναι ο δημιουργός της εικόνας και ξέρει ότι εκεί είναι η ιστορία της ζωής του, ο πόνος, ο θυμός, το άγχος, ο φόβος, η χαρά και η ικανοποίηση και από την στιγμή που δημιουργεί το έργο παίρνει και την ευθύνη του. Ακόμα κι αν περάσει καιρός μέχρι να αφομοιώσει το αίσθημα ή και ακόμα κι αν δεν μιλήσει ποτέ γι’ αυτό υπάρχει αυτή η σύντομη στιγμή που κάτι δικό του βγήκε στην επιφάνεια. Επιπλέον, για ανθρώπους που δεν έχουν την ικανότητα ή δεν είναι έτοιμοι να τολμήσουν να δημιουργήσουν ένα έργο μέσα απ’ οποιαδήποτε μορφή τέχνης το να πάνε σ’ ένα Μουσείο ή να δούνε έργα τέχνης μέσα από βιβλία, μπορεί να είναι επίσης θεραπευτικό. Ακόμα και το απλό κοίταγμα έργων τέχνης αναζωογονεί το πνεύμα και βοηθά στην χαλάρωση7.
Για παράδειγμα, το Bruce’s program είναι ένα πρόγραμμα που σκέφτηκε η Alice Krause7, ενώ φρόντιζε τη μητέρα της που έπασχε από NA. Καθώς η ασθένεια προχωρούσε η λεκτική επικοινωνία γινόταν όλο και πιο δύσκολη. Οι συζητήσεις μητέρας και κόρης είχαν περιοριστεί σε πολύ βασικά πράγματα όπως ο καιρός, το φαγητό και «αποτυπώματα» παλιών στιγμών που συχνά επαναλαμβάνονταν. <<Είχε καταντήσει βαρετό και για τις δυο μας>>, αναφέρει η Krause. Κάποια μέρα η Krause αποφάσισε να δοκιμάσει κάτι καινούργιο. Σε μια από τις επισκέψεις της στο Bruce Museum πήρε μαζί της έναν κατάλογο με έργα που εκτίθονταν στο Μουσείο. Γυρίζοντας στο σπίτι άρχισε να μιλάει στη μητέρα της για τις εικόνες που υπήρχαν στον κατάλογο, ακριβώς όπως έκανε και με τα σχολικά γκρουπ. Η Krause διάλεγε εικόνες που είχαν ιστορίες που ήταν εύκολο να τις δεις και ύστερα συζητούσε με την μητέρα της για τις ιστορίες αυτές. Όπως λέει η Krause <<αυτό ήταν διασκεδαστικό και για τις δυο μας>>. H μητέρα της ήταν περισσότερο επικοινωνιακή και έμαθε η ίδια ιστορίες από τη ζωή της μητέρας της μέσα από τις διηγήσεις καθώς και τον τρόπο που έβλεπε τα πράγματα7. Ο John Zeisel, ο ιδρυτής του Artists for Alzheimer’s βοήθησε το προσωπικό του Museum of Modern Art της Νέας Υόρκης να δημιουργήσει ένα πρόγραμμα για ασθενείς με άνοια. Ο Zeisel υποστηρίζει πως η «εξέταση» ενός έργου τέχνης είναι θεραπευτική για τους ασθενείς με NA ή άλλη μορφή άνοιας, γιατί απασχολούνται και βγαίνουν από την αδράνεια μέρη του εγκεφάλου που ακόμα είναι λειτουργικά, χωρίς να πιέζονται μέρη του εγκεφάλου που δεν είναι πλέον λειτουργικά. Επιπλέον, καθώς οι ασθενείς εμπλέκονται στη διαδικασία νιώθουν αυτοεκτίμηση και αυτοσεβασμό. Έχουν αξιοπρέπεια και είναι σαν να παίρνουν πίσω την προσωπικότητά τους6.
Η Shaw Gina αναφέρει τη Margaret Sewell, ψυχίατρο στο Mount Sinai School of Medicine της Νέας Υόρκης, η οποία υποστηρίζει ότι το πρόγραμμα επισκέψεων σε Μουσεία φαίνεται να βελτιώνει τα συμπεριφορικά συμπτώματα σε αρκετούς ασθενείς. Παρατηρεί πως συχνά οι πίνακες ζωγραφικής ξυπνούν παλιές μνήμες –στους ασθενείς στα μεσαία και σοβαρά στάδια της νόσου- όπως: πώς ήταν παιδιά και πώς ήταν νέοι. Για παράδειγμα, αναφέρει μια ασθενή σε σοβαρό στάδιο της ΝΑ η οποία μπορεί να μη θυμόταν τι έφαγε για πρωινό, ή το όνομά σου, αλλά συχνά ανακαλούσε την ημέρα του γάμου της ή τα φαγητά της μητέρας της με αρκετές λεπτομέρειες7.
Παρόλα αυτά, και ενώ οι άνθρωποι από πολύ παλιά, εξέφραζαν τα συναισθήματά τους μέσω της τέχνης, η θεραπεία μέσω της τέχνης σαν επάγγελμα υφίσταται για ένα σχετικά μικρό χρονικό διάστημα. Η θεραπεία μέσω της τέχνης ενσωματώνεται στην ψυχολογία όπου χρησιμοποιεί την τέχνη σαν το μέσο που αποκαλύπτει κρυμμένα συναισθήματα καθώς και σε συνδυασμό με σωματική θεραπεία. Η χρησιμοποίηση της τέχνης βοηθά στο κτίσιμο της αυτοπεποίθησης, της αυτοεκτίμησης και στη φυσιολογική αποκατάσταση3. Επίσης, η θεραπεία μέσω της τέχνης όλο και συχνότερα γίνεται ζωτικό κομμάτι των δραστηριοτήτων που προσφέρονται σε πολλά νοσοκομειακά ιδρύματα, σε μονάδες μακροπρόθεσμης φροντίδας υγείας και σε άσυλα ανιάτων. Οι ψυχολόγοι που ασχολούνται με παιδιά και οι οικογενειακοί θεραπευτές συχνά χρησιμοποιούν την τέχνη ως μέσον θεραπείας γιατί τα παιδιά δυσκολεύονται περισσότερο από άλλες πληθυσμιακές ομάδες να εκφράσουν λεκτικά τα συναισθήματά τους3. Στην κλινική μου εμπειρία παρατηρώ να συμβαίνει κάτι παρόμοιο και στα άτομα που πάσχουν από ΝΑ ή άλλη μορφή άνοιας, ιδιαίτερα στα προχωρημένα στάδια όπου οι ασθενείς χάνουν σταδιακά την ικανότητά τους να εκφραστούν λεκτικά.
Σύμφωνα με την Patricia Nowel Hall, η μεγαλύτερη θεραπευτική δύναμη βρίσκεται πέρα από τις λέξεις, επισημαίνοντας ότι ο καλύτερος τρόπος για να καταλάβεις την θεραπεία μέσω των εικαστικών είναι ίσως να τη βιώσεις. Η θεραπεία μέσω των εικαστικών προσφέρει έναν τρόπο εξερεύνησης και έκφρασης περιοχών του εαυτού μας που βρίσκονται πέρα από εκεί που φτάνουν οι λέξεις και μπορεί να φτιάξει μια γέφυρα ανάμεσα στον εσωτερικό και στον εξωτερικό κόσμο και να οδηγήσει σε μια μεγαλύτερη ολοκλήρωση μεταξύ τους. Στην πράξη, οι πλέον αρμόδιοι να κρίνουν την αποτελεσματικότητα της θεραπείας μέσω της τέχνης και οι μόνοι που μπορούν να την κατανοήσουν πραγματικά είναι εκείνοι που την έχουν βιώσει άμεσα8. Ο Jung, ο οποίος ασχολήθηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό με την δύναμη που έχει η δημιουργικότητα και η τέχνη στην έκφραση του ασυνείδητου, πίστευε πως: «…εκείνο που χρειάζεται να κάνουμε δεν είναι να μάθουμε απλά την αλήθεια, αλλά να τη βιώσουμε. Όχι να αποκτήσουμε μια νοητική αντίληψη των πραγμάτων, αλλά να βρούμε τρόπο να φτάσουμε στον εσωτερικό μας κόσμο και σε μια εμπειρία χωρίς λέξεις και λογική …τίποτα δεν είναι πιο σημαντικό από το να βρούμε το δρόμο γι’ αυτούς τους μακρινούς στόχους»9. Ο Silver, που διέκρινε τη σημασία των εικαστικών θεραπευτικών παρεμβάσεων ιδιαίτερα σε περιπτώσεις έκπτωσης των γνωστικών λειτουργιών, ανέπτυξε σχέδια που σκοπό έχουν να ερεθίσουν τις αισθήσεις, βασισμένα στον συλλογισμό πως τα σχέδια μπορούν να είναι μια μορφή γλώσσας για τη γνώση, παραλληλίζοντάς τα με την ομιλία10.
Επιπλέον, η Del Giacco ανέπτυξε μια δική της εικαστική θεραπευτική προσέγγιση, διαφορετική ως προς την παραδοσιακή θεραπεία της τέχνης, γνωστή σαν Neuro – art therapy και αυτό γιατί βασίζεται σε πρόσφατα ευρήματα ερευνών γύρω από τον εγκέφαλο και εστιάζει σε εικαστικές παρεμβάσεις που στοχεύουν στην ανάπτυξη του μυαλού. Η Del Giacco προτείνει πως ο εγκέφαλος είτε τραυματιστεί σε ατύχημα, είτε προσβληθεί από κάποια νόσο, μπορεί να επανέλθει ακόμα και στη φυσιολογική του κατάσταση μέσω πολύ-αισθητηριακών προγραμμάτων που χρησιμοποιούν την τέχνη και τη δημιουργία τέχνης σαν οπτικά και ενστικτώδη ερεθίσματα11. Μια πολύ αισιόδοξη προσέγγιση που αναζωπυρώνει την ελπίδα για την ανάκτηση αυτών που στο παρελθόν φαίνονταν μη ανακτήσιμα σε ότι αφορά την προσοχή, τη συνείδηση και την μνήμη.
Ψυχοθεραπεία Gestalt και Art therapy:
Οι θεραπευτές που δουλεύουν με ασθενείς που πάσχουν από ΝΑ ή οποιαδήποτε άλλη άνοια επιδιώκουν να προσφέρουν δραστηριότητες που επιτυγχάνουν να αντισταθμίσουν τις απώλειες που βιώνουν αυτοί οι ασθενείς12. Σαν Gestalt θεραπεύτρια ήταν πολύ φυσικό να επιδιώξω να ενσωματώσω δραστηριότητες σχετικές με την τέχνη, καθώς και την εκπαίδευσή μου στην Εικαστική θεραπεία, στην εργασία μου με άτομα που πάσχουν από άνοια. Άλλωστε και οι ιδρυτές της ψυχοθεραπείας Gestalt χρησιμοποίησαν την τέχνη και τη δημιουργικότητα με διάφορους τρόπους.
Ο ιδρυτής της θεραπείας Gestalt, Fritz Perls (1948), σ’ ένα πρώιμο άρθρο του περιγράφει τη δουλειά του μ’ ένα γλύπτη, ο οποίος τον αναζήτησε λόγω δύο κρίσιμων διαταραχών που αντιμετώπιζε. Ο Perls, «άφησε» προσωρινά στην άκρη τη λεκτική έκφραση και πρότεινε στον καλλιτέχνη να εκφράσει τα προβλήματά του μέσα από την τέχνη του, δηλαδή σμιλεύοντάς τα. Αυτοί οι τρόποι έκφρασης σ’ ένα μη λεκτικό επίπεδο του επέτρεψαν να εισάγει τομείς που ήταν κλειστοί από ένα μέχρι τότε αποκλειστικά λεκτικό επίπεδο έκφρασης13. Η κουλτούρα και τα ενδιαφέροντα του Fritz και της Laura Perls ήταν τέτοια που δεν πρέπει να μας εκπλήσσει που οι ιδρυτές της ψυχοθεραπείας Gestalt δραστηριοποιήθηκαν και εμπνεύστηκαν από τη δημιουργική έκφραση διαμέσου της αφθονίας των μέσων μαζικής επικοινωνίας και των υλικών. Ο Perls λάτρευε το θέατρο και είχε πάρει μέρος σε έργα σκηνοθετημένα από τον Max Reinhard. Επίσης, πήρε στοιχεία από το ψυχόδραμα του Moreno στη νέα του ψυχοθεραπευτική προσέγγιση. Τόσο ο Fritz, όσο και η Laura Perls επηρεάστηκαν βαθιά από τον Γερμανικό Εξπρεσιονισμό και την μοντέρνα Λογοτεχνία14.
Ο Εξπρεσιονισμός παρουσίαζε μια αντίδραση στο παλιό, στα παρωχημένα πρότυπα και μια νέα πίστη στην πρόοδο. Οι καταστροφές που έφερε ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος και η καταστροφή της ανθρωπότητας ήταν πολύ παρούσες και πολύ πρόσφατες. Εξπρεσιονιστές (για παράδειγμα, ζωγράφοι και καλλιτέχνες, όπως ο Van Gogh, ο Toulouse-Lautrec, ο Munch και ο Otto Dix, ο οποίος παρεμπιπτόντως ζωγράφισε το πορτραίτο του Fritz Perls) προσπάθησαν να δημιουργήσουν ένα νέο όραμα της ανθρώπινης ύπαρξης που καθορίζονταν από την κοινωνική υπευθυνότητα και την συμπόνια (compassion). Η δημιουργική τέχνη ειδώθηκε σαν εξελισσόμενη από την άμεση εσωτερική έκφραση και τα συναισθηματικά δυναμικά. Τα βασικά θέματα του εξπρεσιονισμού ήταν τα συναισθήματα, η έμπνευση, η φαντασία και η υποκειμενικότητα, θέματα που συνεχίζουν να υπάρχουν στην ψυχοθεραπεία Gestalt15.
Για μεγάλο χρονικό διάστημα και σε μεγάλη ηλικία η Laura Perls έπαιζε πιάνο. Παράλληλα διατηρούσε ακμαίο το ενδιαφέρον της για το μοντέρνο χορό. Ο Perls (1989) περιέγραψε το ενδιαφέρον που είχε ολόκληρη τη ζωή της η Laura για την Παγκόσμια Λογοτεχνία, με τον ακόλουθο τρόπο: «απέκτησε περισσότερη διορατικότητα και πλούτο σκέψεων χάρη σ’ αυτή, μια καλύτερη αίσθηση αξιών και μεγαλύτερη συνειδητοποίηση των δυνατοτήτων να ανταπεξέρχεται, απ’ ό,τι με την μελέτη βιβλίων και άρθρων ψυχολογίας ή ακόμη και από την προσωπική της ψυχανάλυση16. Η Laura Perls ενθάρρυνε την εφαρμογή των πιο ποικίλων τεχνικών υπό την προϋπόθεση ότι ο ψυχοθεραπευτής Gestalt εργάζεται με τις αρχές της θεραπείας Gestalt: υπαρξιακά, φαινομενολογικά, βιωματικά και πειραματικά. Αρκεί η εφαρμογή τους να βασίζεται στα προσωπικά και επαγγελματικά προσόντα του θεραπευτή. Ένας ακόμη από τους ιδρυτές της ψυχοθεραπείας Gestalt, o Paul Goodman, επιζητούσε την αναγνώριση σαν ο άνθρωπος των επιστολών. Εξέφραζε τη δημιουργικότητά του όχι μόνο σαν συγγραφέας σύντομων ιστοριών, θεατρικών έργων, νουβελών και ποιημάτων, αλλά επιπλέον σαν φιλόσοφος και κοινωνικός κριτικός, τομείς στους οποίους ήταν και ευρύτατα γνωστός. Το λογοτεχνικό του στυλ είναι προφανές ότι επηρέασε το θεωρητικό μέρος του έργου, «Η Θεραπεία Gestalt» που συνέγραψαν οι Perls, Hefferline & Goodman17.Ο Goodman σύστησε τον Fritz και την Laura Perls στους ιδρυτές του θρυλικού “Living Theatre” στη Νέα Υόρκη, Judith Malina και Julian Beck18. Η εμπλοκή του Goodman στο «Living Theatre» περιελάμβανε το γράψιμο θεατρικών έργων και τις «communitas», πλευρές του σχεδίου όπου έβλεπε την τέχνη σαν μέθοδο ανάπτυξης των κοινωνικών αξιών19.
Καθώς η θεραπεία Gestalt άρχισε να εδραιώνεται στις Ηνωμένες Πολιτείες, αρκετοί θεραπευτές Gestalt ενσωματώνουν στη δουλειά τους διάφορες μορφές τέχνης. Όπως η Rhyne (1973a, 1973b), η οποία συνδυάζει τα προσόντα της σαν καλλιτέχνης, ανθρωπολόγος και ψυχολόγος και δημιουργεί τον όρο “Gestalt Art Experience”, για να περιγράψει τη μέθοδο της δουλειά της20,21,22. Η προσέγγιση της Rhyne, δίνει κατευθυντήριες οδηγίες για την χρήση των υλικών της τέχνης, για να ανακαλύψουμε και να εξερευνήσουμε τις ατομικές και μοναδικές ιδιότητες, τόσο τις δικές μας όσο και των άλλων. Ταυτόχρονα κινητοποιεί, διευρύνοντας τα όρια της αντίληψης, διαμέσου της δημιουργίας μορφών με υλικά της τέχνης. Επίσης, μας βοηθά να μάθουμε να καταλαβαίνουμε τα όποια οπτικά μηνύματα περιέχουν αυτές οι μορφές. Αντίθετα με τους προηγούμενους συγγραφείς που έγραψαν για την Gestalt Art therapy και οι οποίοι εστίαζαν στο αποτέλεσμα η Rhyne έδωσε έμφαση στη διαδικασία. Η καλλιτεχνική ικανότητα και τα μέσα χρησιμεύουν σαν μια γέφυρα ανάμεσα στον εσωτερικό και τον εξωτερικό κόσμο του ατόμου. Οι μορφές που διαμορφώνονται είναι μηνύματα που υποστηρίζουν τις δυνατότητες της ανθρώπινης έκφρασης, τις λειτουργίες της επαφής και τις στρατηγικές επίλυσης προβλημάτων. Η ύψιστη «διάσταση» του Θεραπευτή Gestalt στη Gestalt Art Experience είναι η δεξιότητα του στη μεταβίβαση των insights και των συνειδητοποιήσεων ολόκληρης της διαδικασίας πάνω στον τρόπο που ο θεραπευόμενος δομεί και βιώνει τη ζωή του και τις σχέσεις του. Η Rhyne, ήταν πεπεισμένη ότι οι αναμνήσεις μέσω των αισθήσεων μπορούν αποτελεσματικότερα να ενεργοποιηθούν με το μη λεκτικό αισθητηριακό βίωμα. Για παράδειγμα, με την κίνηση και τη σωματική επίγνωση και με τη χρήση υλικών τέχνης, από το να «εμμένουμε» σ’ ένα αμιγώς λεκτικό επίπεδο21,22.
Εξάλλου, ο Zinker (1974), θεωρεί την ίδια τη θεραπεία Gestalt ως μια δημιουργική διαδικασία, συνοψίζοντας τη θέση του με το βασικό αξίωμα ότι: «η θεραπεία Gestalt δίνει το ελεύθερο να είσαι δημιουργικός»23. Με τρόπο «ερεθιστικό» και παιχνιδιάρικο, προειδοποιεί επανειλημμένα τους ψυχοθεραπευτές για τις παγίδες της χρήσης στερεότυπων, μηχανιστικών ασκήσεων με τους πελάτες τους. Επιπλέον, υπογραμμίζει ότι θεραπευτές που πειραματίζονται δημιουργικά είναι τα «μέσα» για να έρθει ο θεραπευόμενος κοντά στην άγνωστη σφαίρα της προσωπικότητάς του 24,25. Ο τρόπος που εργάζεται ο Zinker με τα όνειρα σαν θέατρο είναι πασίγνωστος, όπως και τα εργαστήριά του Gestalt art με μουσική και χρήση υλικών τέχνης. Ο Zinker, τονίζει ότι η θεραπευτική και δημιουργική διαδικασία συνδέονται στα επίπεδα της μετατροπής, της μεταμόρφωσης και τη αλλαγής23. Σύμφωνα με τον Zinker (1977), ο σκοπός της θεραπευτικής διαδικασίας είναι η συγχώνευση και ο συμβολισμός της εσωτερικής ζωής του ατόμου, εκφράζοντας πλευρές της μ’ ένα ευρύ φάσμα μέσων και εξερευνώντας την πλήρως. Χαρακτηριστικά αναφέρει: « Για μένα το να κάνεις θεραπεία είναι σαν να κάνεις τέχνη. Το «μέσο» είναι η ανθρώπινη ζωή. Είτε το δέχεστε, είτε όχι, ο αποτελεσματικός θεραπευτής διαμορφώνει ζωές. Πολύ συχνά ο θεραπευτής δεν είναι ειλικρινής σχετικά με την ισχυρή επιρροή του στους άλλους και απρόθυμος να αναλάβει την ευθύνη της συμπεριφοράς του»25. Κάνοντάς το αυτό, ο δημιουργικός θεραπευτής βλέπει το άτομο σαν πολυσύνθετη ολότητα, όπως ακριβώς θα έκανε ένας χορογράφος, ένας θεατρικός συγγραφέας ή ένας οραματιστής. «Ο δημιουργικός θεραπευτής προσφέρει ένα κοινωνικό περίγυρο, την πυκνή, πλούσια ατμόσφαιρα μέσα στην οποία το άτομο μπορεί να συνειδητοποιήσει πλήρως την αξιοπρέπειά του»25.
Μια ακόμη σημαντική συνεισφορά στη θεραπευτική προσέγγιση Gestalt και κυρίως στην εργασία με παιδιά και εφήβους με τη χρήση υλικών τέχνης, είναι αυτή της Violet Oaklander. Χρησιμοποιεί δημιουργικά μέσα έκφρασης στη δουλειά της σαν Gestalt θεραπεύτρια, προκειμένου να διευκολύνει τους θεραπευόμενούς της να επιτύχουν καλύτερη συνείδηση τους εαυτού τους και να έχουν μια πλήρη εμπειρία του «εδώ και τώρα» της ύπαρξης και του βιώματός τους. Στην εργασία της εστιάζει στο τι κάνει το άτομο στη ζωή του, πως το κάνει και στις συνέπειες της συμπεριφοράς του26.
Η ιδέα της Oaklander βασίζεται στη θεωρητική υπόθεση ότι τα παιδιά που διαπνέονται από φαντασία έχουν υψηλότερο Δείκτη Νοημοσύνης και είναι περισσότερο ικανά να επιλύουν και να αντιμετωπίζουν προβλήματα. Ενθαρρύνει την φαντασία σαν μέσο αύξησης της ικανότητας των παιδιών να μάθουν και να επιλύουν τα προβλήματα με τα οποία έρχονται αντιμέτωπα. Η δεύτερη υπόθεσή της είναι ο παραλληλισμός που κάνει ανάμεσα στη φαντασία και τη ζωή σαν διαδικασίες. Ένα σημαντικό κομμάτι του θεραπευτικού έργου είναι το καθρέπτισμα της διαδικασίας της καλλιτεχνικής δημιουργίας καθώς και των πλευρών της προσωπικότητας που προβάλλονται και των ταυτίσεων με το δημιούργημα της καλλιτεχνικής προσπάθειας. Ένας από τους κυριότερους στόχους για το θεραπευόμενο είναι να «εγκαταστήσει» την καλλιτεχνική έκφραση μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της ζωής του και εκτός της θεραπείας του27.
Ζωτικής σημασίας είναι η έννοια της φαινομενολογίας, στην οποία η Oaklander παραμένει πιστή. Ο ψυχοθεραπευτής, κατά τη γνώμη της, πρέπει να ξεκινήσει από το παιδί, οπουδήποτε κι αν βρίσκεται αυτό ή αυτή τη συγκεκριμένη στιγμή. Πρέπει να σεβαστεί τις ανάγκες και τις άμυνες του παιδιού, να μπει στον κόσμο του θεραπευόμενου ήπια και να καταπιαστεί με τα προβλήματά του στο τώρα. Χαρακτηριστικό της δουλειάς της είναι ο βαθύς σεβασμός για τις διάφορες μορφές αντίστασης που οι θεραπευόμενοι εμφανίζουν όταν τους αναλαμβάνει. Μελετά κάθε μια από τις ποικίλες τεχνικές που εφαρμόζει, ώστε να είναι «καταλύτες» μέσα στο πλαίσιο της δημιουργικής, θεραπευτικής διαδικασίας και όχι τα «μέσα» για ένα τέλος. Επειδή κάθε παιδί και κάθε κατάσταση είναι διαφορετική, κάθε συνεδρία θα έχει ένα διαφορετικό και απρόβλεπτο αποτέλεσμα αν ο θεραπευτής μπορέσει να μείνει στη διαδικασία. Αυτό σημαίνει ότι και ο θεραπευτής αναπτύσσεται μαζί με τον θεραπευόμενο και «επιτρέπει» τη δημιουργική διαδικασία να ξεδιπλωθεί27.
Αν εδώ σκεφτούμε τα άτομα που πάσχουν από άνοια και που συχνά στη μνήμη τους φέρνουν κυρίως τα παιδικά βιώματα τους, λόγω των απωλειών της πρόσφατης μνήμης, μπορούμε να καταλάβουμε το νόημα και τη σημασία που μπορεί να έχει ο δημιουργικός θεραπευτής που αναλαμβάνει να εργαστεί με αυτά τα άτομα. Η κλινική μου εμπειρία μου έδειξε πως συχνά η κούραση από τις συχνές επαναλήψεις των ατόμων που πάσχουν από άνοια, χρειάζεται μια τέτοια διαχείριση που αν μη τι άλλο να μπορώ να συνεχίσω να είμαι αποτελεσματική. Αυτός είναι ένας από τους σημαντικούς λόγους που «δοκιμάζω», πειραματίζομαι και ενσωματώνω σαν Gestalt θεραπεύτρια και άλλες προσεγγίσεις στις οποίες αναφέρομαι στην παρούσα εργασία. Παράλληλα, ενσωματώνω κάθε ενδιαφέρον μου για τέχνες με τις οποίες ασχολήθηκα στο παρελθόν ή και συνεχίζω να ασχολούμαι, για παράδειγμα, τη ζωγραφική, το κολάζ, τη μουσική, την ποίηση, τον πηλό, τις κατασκευές, κ.α. Άλλωστε, η Oaklander συνιστά την ανάπτυξη ενός προσωπικού θεραπευτικού στυλ στους θεραπευτές, περιλαμβάνοντας τις προτιμήσεις για υλικά και ενσωματώνοντας τις επιστημονικές και τις καλλιτεχνικές ικανότητές μας. Καθώς βλέπει την ψυχοθεραπεία και σαν τέχνη, πιστεύει ότι κάθε ψυχοθεραπευτής χρειάζεται να βρει και ν’ ακολουθήσει το δικό του «μονοπάτι», συνδέοντας τις τεχνικές του, τη γνώση και την εμπειρία του με την διαίσθηση και τις δημιουργικές του ενορμήσεις. Διαφορετικά είναι απίθανο να συμβεί κάτι δημιουργικό στη θεραπευτική διαδικασία27.
Τέλος, σημαντική συμβολή στη χρήση της τέχνης στη θεραπεία Gestalt αποτελεί η Gestalt Art θεραπεία της Rapp (1980), η οποία ξεκάθαρα εστιάζει στην αναζήτηση του εαυτού στα μέλη των ομάδων που συντονίζει. Επιτεύγματα, ταλέντο και καλλιτεχνική παραγωγικότητα δε σχετίζονται με αυτή τη διαδικασία. Αυτό που έχει σημασία είναι η υπαρξιακή προοπτική. Αυτή η προοπτική προϋποθέτει ότι οι συμμετέχοντες παίρνουν την ευθύνη του εαυτού τους, μένουν στο «Εδώ και Τώρα» της διαδικασίας και εξερευνούν τη σχέση τους με το περιβάλλον (υλικά). Η διαδικασία περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα πειραμάτων, με τη χρήση διαφόρων υλικών (πηλός, πλαστελίνες, σύρματα, πέτρες, κ.λ.π.)28. Η Rapp υπογραμμίζει ότι: «η δημιουργική διαδικασία συχνά ξυπνά στη μνήμη φόβους, όπως αυτούς για το άγνωστο, το να παίρνεις ρίσκο, να αναλαμβάνεις νέες θέσεις, να αντιμετωπίζεις ένα απροσδόκητο ατύχημα. Με λίγα λόγια, όλες τις ενδοβολές που εμποδίζουν την ανάπτυξη του ατόμου, την εξέλιξη και την επαφή του με τον ενθουσιασμό»28.
Στη Gestalt Art θεραπεία υπογραμμίζεται η μοναδικότητα του κάθε ατόμου. Το δημιούργημα αντιμετωπίζεται σαν ένα σύμβολο με προσωπικό νόημα και ως μέσον επικοινωνίας. Κατά συνέπεια, η δημιουργική εξέλιξη είναι υγεία, η οποία μπορεί να συντελείται όταν η επικοινωνία του ατόμου με το περιβάλλον είναι μια διαδικασία γεμάτη νόημα. Η φαινομενολογική προοπτική επίσης, αναφέρεται στο χειροπιαστό (αισθητό με την αφή) ή στο οπτικό περιεχόμενο το οποίο επιβεβαιώνει την υποκειμενική εμπειρία του ατόμου.
Σκέψεις και συναισθήματα που δυσκολευόμαστε να αποδεχθούμε σαν δικά μας συχνά τα προβάλουμε στους άλλους. Η προβολή είναι ένας αμυντικός μηχανισμός – πολλές φορές εμπόδιο στην επαφή – που επιτρέπει στα άτομα να προσδίδουν στους άλλους κάτι που είναι ο πραγματικός τους εαυτός. Συχνά προβάλουμε στους άλλους ανεπιθύμητες ιδιότητες που δεν μπορούμε να δεχθούμε σαν δικές μας. Έτσι καθιστούμε τους άλλους υπεύθυνους για συναισθήματα και συμπεριφορές που αποτελούν κυρίως τμήμα της δικής μας ψυχοσύνθεσης29. Ο Yontef αναφέρει την τέχνη σαν παράδειγμα υγιούς προβολής και σαν παράδειγμα παθολογικής προβολής την παράνοια, κατά την οποία το άτομο δεν έχει επίγνωση και δεν αποδέχεται τα συναισθήματα και τις σκέψεις του αλλά, καθιστά υπεύθυνο το περιβάλλον για ότι νιώθει και σκέφτεται30.
Συχνά στο έργο που δημιουργεί το άτομο που πάσχει από άνοια προβάλει τα δικά του χαρακτηριστικά, τα προσωπικά του βιώματα και συναισθήματα. Ο θεραπευτής εστιάζει και διευκολύνει την συναισθηματική ανακούφιση και την έκφραση έντονων συναισθημάτων χρησιμοποιώντας την τέχνη σαν ένα δημιουργικό μέσο και εργαλείο επικοινωνίας. Επιπλέον, o θεραπευτής Gestalt που χρησιμοποιεί την τέχνη σαν ένα εργαλείο στην θεραπευτική σχέση αναπτύσσει τον διάλογο με τρόπο που να αυξάνει την επίγνωση των ασθενών, να βελτιώνει την ικανότητα επικοινωνίας τους και τους ενθαρρύνει να αναπτύξουν στρατηγικές επίλυσης καθημερινών προβλημάτων.
Οι ασθενείς με τους οποίους «δουλεύω» στο ΚΗΦΗ (Κέντρο Ημέρας Φροντίδας Ηλικιωμένων), έχουν διαγνωστεί ότι πάσχουν από ΝΑ ή κάποια άλλη μορφή άνοιας. Οι περισσότεροι από αυτούς βρίσκονται στα μεσαία στάδια εξέλιξης της νόσου όπου η έκπτωση της μνήμης γίνεται πιο αισθητή και σε μερικές περιπτώσεις είναι πλέον πολύ φτωχή. Κάποιοι ασθενείς έχουν επίγνωση της απώλειας της ικανότητάς τους να θυμούνται κυρίως τα πρόσφατα γεγονότα και κάποιοι άλλοι δεν έχουν πλέον επίγνωση της απώλειας της μνήμης τους. Σαν να μη θυμούνται πλέον και το γεγονός ότι δε θυμούνται. Οι περισσότεροι διατηρούν κάποια επίγνωση του παρελθόντος τους, μπορεί να ξεχνούν τα ονόματα των μελών της ομάδας ή και τα ονόματα του προσωπικού, αλλά φαίνεται πως όλοι τους μας διακρίνουν ανάμεσα σε ξένους σαν οικεία τους πρόσωπα. Όλοι θυμούνται το όνομά τους. Σε κοινωνικό επίπεδο η επικοινωνία τους παραμένει καλή, όμως το περιεχόμενο του λόγου σε κάποιους ασθενείς είναι μπερδεμένο και σε κάποιους άσχετο με το θέμα το οποίο συζητάμε. Κανένας δεν έχει χάσει την ικανότητα να μιλά. Παρατηρώ σε μερικούς ασθενείς σημαντική απώλεια των γνωστικών ικανοτήτων και σε κάποιους άλλους σοβαρά περιορισμένη ικανότητα να επεξεργαστούν πληροφορίες και χρειάζονται βοήθεια για να ξεκινήσουν και να ολοκληρώσουν ένα έργο.
Κάποιοι, ελάχιστοι, ήδη έχουν ελαφρά έως μέτρια κινητικά προβλήματα. Συχνά κάποιοι από αυτούς αποσύρονται σ’ ένα δικό τους εσωτερικό κόσμο και αν δεν τους ενεργοποιήσω οδηγούνται στην πλήρη απόσυρση και στην κατάθλιψη. Σύμφωνα με τις θεωρίες ενεργοποίησης (activities theories), η τακτική συμμετοχή των ασθενών σε δραστηριότητες – σωματικές, γνωστικές, συναισθηματικές – είναι απαραίτητη προκειμένου να μην οδηγηθούν στην απόσυρση, σε έντονο άγχος και στην κατάθλιψη. Ο Seligman που εισήγαγε τον όρο μαθημένη απελπισία, υποστηρίζει πως οι ασθενείς με ΝΑ, ιδιαίτερα στα πρώτα στάδια της νόσου, έχουν επίγνωση των απωλειών που βιώνουν, αντιλαμβάνονται πως δεν ελέγχουν πλέον τη ζωή και το περιβάλλον τους, ενώ διατηρούν τη συναισθηματική μνήμη και την εμπειρία31. Επομένως, είναι πολύ σημαντικό οι θεραπευτές που «δουλεύουμε» με άτομα που πάσχουν από άνοια να αντιμετωπίσουμε αυτές τις μοναδικές προκλήσεις που παρουσιάζει η νόσος. Πολλές από αυτές τις προκλήσεις σχετίζονται με τις απώλειες που βιώνουν οι ασθενείς, με το άγχος και τους φόβους τους, τα συναισθήματά τους, την απόσυρση στον εσωτερικό τους κόσμο, την κατάθλιψη και τον καμβά της συμπεριφορά τους. Σκέψεις και συναισθήματα που δυσκολευόμαστε να εκφράσουμε λεκτικά είναι πιο εύκολο να περιγραφούν ζωγραφίζοντας ή σχεδιάζοντας.
Τα παραπάνω συνοψίζονται κατά κάποιο τρόπο σε αυτά τα λόγια: «αυτά που χρειάζονται ίσως ολόκληρες σελίδες για να περιγραφούν μπορούν να εκφραστούν πολύ πιο εύκολα μέσα ακόμα κι από ένα απλό σχέδιο»32. Και: «ο θεραπευτής και ο ασθενής πρέπει από κοινού να προσπαθήσουν να κατανοήσουν την καλλιτεχνική διαδικασία, το τελικό προϊόν και να επεξεργαστούν μαζί αυτό που προκύπτει από το έργο τέχνης. Έχει επίσης, μεγάλη σημασία το να δουλεύεις με διάφορους λεκτικούς ή μη λεκτικούς τρόπους κατά τη δημιουργική πράξη αυτή καθαυτή33. Συμπερασματικά, σκοπός του θεραπευτή Gestalt που χρησιμοποιεί τα εικαστικά σαν ένα επιπλέον εργαλείο είναι να κτίσει με τον ασθενή μια σχέση στην οποία θα υπάρχει εμπιστοσύνη και θα εκφράζονται τα συναισθήματα που δημιουργούνται μέσα σε αυτήν τη σχέση. Μόνο μέσα από την θεραπευτική σχέση μπορεί να αλλάξουν μορφή οι εικόνες που δημιουργεί ο ασθενής και να αναδυθεί η προσωπική ζωή του μέσα στις εικόνες που δημιούργησε ή που επέλεξε να βάλει στο έργο του (τεχνική κολάζ), τα συναισθήματα και οι σκέψεις του. Συχνά καταπιεσμένα αισθήματα που φαίνονταν πολύ οδυνηρά στον ασθενή και του ήταν δύσκολο να τα εκφράσει, γίνονται προσιτά καθώς κοιτάζει την εικόνα που έφτιαξε και μιλάει γι αυτήν. Το έργο του γίνεται εκείνη την στιγμή οδηγός για να πει την ιστορία του, τις μύχιες σκέψεις του και να μοιραστεί και τα πιο οδυνηρά συναισθήματα που βιώνει. Μιλά για τον θυμό του, το άγχος, τους φόβους του, τον πόνο που βιώνει καθώς έχει επίγνωση των τεράστιων απωλειών που συμβαίνουν στον ίδιο. Πολλές φορές σε αυτές τις πολύ πονετικές στιγμές που ο ασθενής μιλά για αυτά του τα συναισθήματα τα οποία δεν μπορεί πια να αποφύγει να ονομάσει, βάζει το χιούμορ στον τρόπο που απαντά (συχνά αν δεν το κάνει ο ίδιος το κάνει κάποιο άλλο μέλος της ομάδας) ίσως για να απαλύνει τον πόνο που αναδύεται μέσα του ίσως και για να αποχωριστεί αυτά τα οδυνηρά συναισθήματα που επικοινώνησε, τα ονομάτισε και θέλει να δώσει χώρο και στη χαρά, τη δημιουργικότητά που επίσης βιώνεται μέσα σ’ αυτήν τη διαδικασία και παράλληλα να πάρει και να δώσει φροντίδα και στα άλλα μέλη της ομάδας που βρίσκονται γύρω του και κοντά του.
Συνήθως όταν τελειώνει το πρόγραμμα της εικαστικής ζητάω να αποχαιρετήσουν με κάποιο τρόπο την ομάδα και πολύ συχνά ο τρόπος που επιλέγουν τα μέλη της ομάδας να «κλείσουν» είναι με ένα τραγούδι, ένα ευχαριστώ ή με ένα συναίσθημα κρατώντας σε κύκλο ο ένας το χέρι του άλλου. Και είναι πραγματικά πολύ συγκινητικό, όμορφο και ενθαρρυντικό για μας τους θεραπευτές να βλέπουμε τη χαρά στα πρόσωπα τους και την ικανοποίηση από ακόμα μια δημιουργική συνάντηση της ομάδας, αλλά και τη μοναδικότητα του κάθε ατόμου που πάσχει από άνοια. Κάθε ασθενής σα να έχει τη δική του μορφή άνοιας.
Έτσι, δεν με εκπλήσσει καθόλου όταν διαβάζω στο άρθρο του Burley (1998), ότι πρόσφατες έρευνες επιβεβαιώνουν ότι ούτε ο εγκέφαλος, ούτε το σώμα δύο ανθρώπων δουλεύουν ακριβώς με τον ίδιο τρόπο34. Αν δύο εγκέφαλοι δεν λειτουργούν πανομοιότυπα, εμείς οι θεραπευτές χρειάζεται να εξερευνούμε τις αισθητηριακές ικανότητες των θεραπευόμενών μας. Πόσο μάλλον όταν αυτοί είναι άτομα που πάσχουν από άνοια και εμφανίζουν έκπτωση των εγκεφαλικών λειτουργιών και μάλιστα ο καθένας με μοναδικό τρόπο. Κάποιοι ασθενείς ανταποκρίνονται περισσότερο σε οπτικά ερεθίσματα, π.χ. εικόνες, φωτογραφίες, πίνακες ζωγραφικής, σχήματα, χρώματα, κ.λ.π. Κάποιοι άλλοι είναι ιδιαίτερα θετικοί σε τρόπους επικοινωνίας που έχουν σχέση με το χώρο και ανταποκρίνονται στην αλληλεπίδραση που περιλαμβάνει προσανατολισμό, κίνηση και χορό. Κάποιοι άλλοι μπορεί να μην καταλαβαίνω το νόημα αυτών που λένε, αν όμως ακούσουν μια λέξη που για τους ίδιους έχει κάποιο νόημα μπορούν να ξεκινήσουν να τραγουδούν ένα ολόκληρο τραγούδι. Όταν ένας θεραπευτής καταλάβει με ποιο αισθητηριακό τρόπο ανταποκρίνεται ο ασθενής τότε είναι σκόπιμο να εστιάσει τη θεραπευτική παρέμβαση στα δυνατά σημεία του κάθε ατόμου ξεχωριστά. Προσωπικά, εάν και δουλεύω κυρίως σε ομάδες ατόμων που πάσχουν από άνοια έχω μάθει να αναγνωρίζω τις δυνατότητες του κάθε ατόμου και προσανατολίζω τη διαδικασία σε εξατομικευμένες παρεμβάσεις μέσα στην ομαδική διαδικασία.
Bιβλιογραφία
1Schaverien, J. Transference as an Aspect of art therapy. Inscape: Journal of BAAT, 1982.
2Art Therapy Information.
Site visited at: 3-1-2008.
3Dalley, T., Case, C., Schaverien, J., Weir, F., Halliday, D., Hall, N. P., Waller, D. Θεραπεία μέσω τέχνης. Ελληνικά Γράμματα: Αθήνα, 1996.
4Hardt, J.V. & Kamiya, J. Anxiety change through electroencephalographic alpha feedback seen only in high anxiety. Science, 201, 79-81, 1978.
5Paskewitz, D.A. & Orne, M. T. Visual effects on alpha feedback training. Science, 181, 360-363, 1973.
6Zeisel, J. I’m still here: A new philosophy of Alzheimer’s care. Avery Pub Croup, 2009.
7Shaw, G. Patients at an Exhibition (Focus on Art Therapy). Neurology Now, (Vol 2), 6, p. 28-30, 2006.
8Hall, P. N. Θεραπεία μέσω της τέχνης: Ένας τρόπος θεραπείας της σχάσης, 1987. Σε T. Dalley et al. Θεραπεία μέσω τέχνης. Ελληνικά Γράμματα: Αθήνα., 1995.
9Jung, C. G. Two essays of Analytical Psychology. Collected works. (Vol. 7). Routledge & Kegan Paul: London, 1953.
10Silver, R. A. Stimulus drawings and techniques in therapy. Development and Assessment Albin Press, Mamaroneck: New York, 1991.
11Del Giacco, M. Therapist training manual for Del Giacco’s art-therapy, 1997.
12 Wald, J. Severe head injury and its stages of recovery explored through art therapy, art therapy for patients with Alzheimer’s disease and related disorders, in advances in art therapy. In Wadeson, Durkin and Perach. (Eds.). John Wiley & Sons: New York, 1989.
13Perls, F. Theory and Technique of Personality Integration. In J. O. Stevens. (Eds), 1948. Gestalt is. New York: Bantam, 1977.
14Kitzler, R., Perls, L., & Stern, M. Retrospects and prospects: A trialogue between Laura Perls, Richard Kitzler and E. Mark Stern. Voices. 18, 2, 5-22, 1982.
15Wulf, R. The Historical Roots of Gestalt Therapy Theory. The Gestalt Journal. (Vol. 21), No.1, 1998.
16Perls, F. Jeder Roman ist eine Falldarstelling. In L. Perls. (Eds). Leben an der Grenze. Koeln: Edition Humanistische Psychologie, pp. 121-127, 1989.
17Perls, F., Hefferline, R.F., & Goodman, P. Gestalt Therapy: Excitement & Growth in the Human Personality. London: Souvenir Press, 1951.
18Amendt-Lyon, N. Art and Creativity in Gestalt therapy. Gestalt Review, (Vol 5), 4, 225-248, 2001.
19Humphrey, K. Theater as field: Implications for Gestalt therapy. Study in Gestalt Therapy, 8, 172-181, 1999.
20Vich, M., & Rhyne, J. Psychological growth and use of art materials: Small group experiments with adults. Journal of Humanistic Pshchology, 7, 1, 163-170, 1967.
21Rhyne, J. The Gestalt approach to experience art and art therapy. American Journal of Art Therapy. (Vol 2), 4, 237-248, 1973a.
22Rhyne, J. The Gestalt Art Experience: Patterns that connect. Chicago: Magnolia Street Publishers, 1996, 1973b.
23Zinker, J. Gestalt Therapy is permission to be creative: A sermon in praise of the use of experiment in Gestalt therapy. Voices. 9, 4, 75, 1974.
24Zinker, J. Dreamwork as theatre. Voices. 7, 2, 18-21, 1971.
25Zinker, J. Creative Process in Gestalt Therapy. New York: Brunner & Mazel, 1977.
26Oaklander, V. 1978. Windows to our children: A Gestalt therapy approachto children and adolescents. Highland: Gestalt Journal Press, 1988.
27Oaklander, V. A Gestalt approach with children through the use of art and creative. In E. A. Marcus. (Eds). Gestalt therapy and beyond: An integrated Mind-body approach. California: Meta, pp. 235-247, 1992.
28Rapp, E. Gestalt art therapy in groups. In R. Ronall & B. Feder. (Eds). Beyond the Hot seat. New York: Brunner & Mazel, 1980.
29O’Leary, E. Η θεραπεία Gestalt. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 1995.
30Yontef, G. M., & Simkins, J. S. Gestalt therapy an introduction, 1981. [http://www.behaviour.net/gestalt.html].
Site visited at: 18-11-2006.
31Seligman, M. Group psychotherapy and counseling with special populations. (Eds.). University Park Press: Baltimore, 1982.
32Malchiodi, C. A. The art therapy source book. Los Angeles CA: Lowell House, 1998.
33Jennings, S., & Minde, A. Οι μάσκες της ψυχής: Εικαστικά και θέατρο στην θεραπεία. Ελληνικά Γράμματα: Αθήνα, 1996.
35Burley, T. Minds and brains for Gestalt therapists. Gestalt Review, (Vol 2), 2, 131-142, 1998.